Potocki Alfred Józef (1822–1889), właściciel dóbr i zakładów przemysłowych, polityk, minister i premier austriacki, marszałek krajowy, namiestnik Galicji. Ur. 29 VII w Łańcucie, był synem Alfreda (zob.) i Józefy z Czartoryskich. Do dziewiętnastego roku życia wychowywał się i uczył wspólnie z kuzynem Adamem Potockim (zob.) w Łańcucie, Krakowie i Krzeszowicach, przeważnie pod kierunkiem ciotki Zofii z Branickich Arturowej Potockiej (zob.). Studiował prawo na uniwersytecie w Wiedniu, słuchał także wykładów na politechnice wiedeńskiej; w okresie tym nie stronił od uciech. Majątek i koligacje dały P-emu znakomitą pozycję w kołach arystokracji i na dworze habsburskim. W r. 1844 otrzymał tytuł szambelana i został skierowany jako attaché do ambasady austriackiej w Londynie, na której czele stał jego szwagier Maurycy Dietrichstein. Kontakty z angielską arystokracją uczyniły z P-ego anglomana. Wróciwszy z Londynu na wiosnę 1848 utworzył w Łańcucie oddział Gwardii Narodowej, którym dowodził w stopniu kapitana. W grudniu 1848 (po rezygnacji Jerzego Lubomirskiego) uzyskał w Łańcucie mandat do parlamentu austriackiego w Kromieryżu.
Po upadku rewolucji P. zajął się sprawami gospodarczymi. Małżeństwo (19 III 1851) z Marią Klementyną Sanguszkówną, córką Romana i Natalii z Potockich, przyniosło mu wielkie dobra w zaborze rosyjskim (antonińskie i szepetowieckie na Wołyniu oraz kleszewskie na Mazowszu), co później krępowało go politycznie. Nic mając dostatecznego pola przy energicznym ojcu trzymającym silną ręką ordynację łańcucką, zajął się wołyńskimi majątkami żony, brał udział w kijowskich kontraktach i szlacheckich sądach polubownych. Przebywał głównie w Antoninach, zimą w Warszawie, Łańcucie, czasem w Petersburgu. W l. 1859–60 przejął formalnie ordynację, którą gospodarował wzorowo. Należał do najbogatszych ludzi w Polsce. Był jednym z organizatorów przemysłu rolniczego w Galicji (m. in. cukrownia, fabryka rosolisów, garbarnia w Łańcucie) i na Ukrainie (np. cukrownia w Uładówce), prowadził w Kurowicach znaną hodowlę koni (przewodniczył galicyjskiemu Tow. Chowu Koni), przeprowadzał melioracje, stosował nowe kultury rolne i dobrą gospodarkę leśną. Od r. 1852 był członkiem Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego we Lwowie, od r. 1858 członkiem Tow. Gospodarczo-Rolniczego w Krakowie (od r. 1868 członek honorowy). Brał stały udział w krajowych i wiedeńskich wystawach rolniczych. Finansował szkołę rolniczą w Czernichowie i ufundował dwa stypendia dla uczniów. Bibliotekę łańcucką P. pomnożył nowymi nabytkami i zaopatrzył w kilka odmian ekslibrisów. Ponadto założył w pałacyku myśliwskim w Julinie koło Łańcuta bibliotekę prywatną, nabytą od dyrektora lasów łańcuckich, zawierającą rzadkie wydania zielników i bogato ilustrowanych książek z XVI– XIX w.
P. był konserwatystą z naleciałościami umiarkowanie liberalnymi w stylu angielskim, monarchistą, klerykałem i « najdoskonalszym typem grand-seigneura» (M. Rosco Bogdanowicz). Należał do inicjatorów adresu szlachty wschodniej Galicji do cesarza Franciszka Józefa z 17 X 1851 z postulatami reform wewnętrznych oraz ofertą ugody Polaków z dynastią. W r. 1858 za jego sprawą szlachta galicyjska wystosowała «adres pieluszkowy» z okazji urodzin arcyksięcia Rudolfa, wyrażający «najwierniejsze poddaństwo», co zostało ostro skrytykowane przez Hotel Lambert. Należał do przeciwników powstania styczniowego, jednakże na wiosnę 1863 odmówił objęcia przywództwa nad grupą galicyjskich arystokratów i ziemian, która pragnęła przeciwstawić się tajnemu Rządowi Narodowemu. W okresie walki Galicji o autonomię ulegał wpływowi Adama Potockiego. Po śmierci ojca został dziedzicznym członkiem Izby Panów. Dn. 3 III 1863 wybrany został do galicyjskiego Sejmu Krajowego w okręgu Leżajsk–Sokołów–Ulanów po walce z kandydatem chłopskim Marcinem Słupczym, wójtem z Zarzycza. Niepopularny wśród chłopskich wyborców, którzy zarzucali mu brak troski o sprawy powiatowe, zrezygnował z kandydowania w r. 1867 w okręgu Łańcut–Przeworsk, a następnie przegrał wybory znaczną większością głosów w Leżajsku–Sokołowie–Ulanowie, na rzecz tegoż M. Słupczego. Dwukrotnie natomiast (1867, 1870) uzyskał mandat w okręgu gmin wiejskich Brzeżany–Przemyślany oraz również dwukrotnie wybierany był przez chłopów w okręgu Podhajce (24 X 1876 i 29 V 1883). W Sejmie występował kilkakrotnie, składając petycje lub jako sprawozdawca komisji administracyjnej; był członkiem komisji budżetowej i dla ustawy gminnej. Opowiadał się za utworzeniem tzw. gminy zbiorowej. Bronił interesów ziemiaństwa galicyjskiego. Dn. 2 III 1867 głosował za wysłaniem delegacji do Rady Państwa i został obrany deputowanym, z czego musiał zrezygnować jako członek Izby Panów. Nie przyjął przewodnictwa sejmowego klubu prawicy, choć w ostatnich latach życia Kazimierza Grocholskiego jednoczył podolaków i stańczyków. Był prezesem Rady Powiatowej w Łańcucie.
Od r. 1867 rosła polityczna rola P-ego w Wiedniu, umacniana osobistym zaufaniem cesarza. Koło Polskie zaakceptowało objęcie 30 XII 1867 przez P-ego teki ministra rolnictwa w rządzie K. Auersperga («Bürgerministerium»). «Minister-Rodak», jak go nazywano w Galicji, dawał Wiedniowi rękojmię, że Koło Polskie nie przejdzie do zdecydowanej opozycji i nie opuści Rady Państwa. W maju 1869, po załamaniu się kampanii rezolucyjnej, P. łagodził napięcie między Galicją a Wiedniem. W l. 1866–70 brał pewien udział w akcjach polskich mających na celu zmontowanie przymierza francusko-austriackiego skierowanego przeciw Prusom i Rosji oraz na rzecz austro-polskiego rozwiązania sprawy polskiej. W lipcu i sierpniu 1868 przygotowywał (nie bez obaw przed reakcją Rosji) podróż Franciszka Józefa do Galicji. W tym samym czasie Władysław Czartoryski krytycznie oceniał uległość P-ego wobec Wiednia i brak większego zainteresowania sprawą polską. P. odmówił np. pomocy finansowej dla agencji „Correspondance du Nord-Est” założonej przez Hotel Lambert w r. 1868. W grudniu 1869 nastąpiło przesilenie w «Bürgerministerium»: centralistyczna większość żądała wprowadzenia wyborów bezpośrednich do Rady Państwa, dążąc tym samym do wyeliminowania federalistycznej opozycji, natomiast P., E. Taaffe i J. Berger, godząc się na zasadę wyborów bezpośrednich opowiadali się za jednoczesnym rozszerzeniem autonomii Czech i Moraw oraz Galicji, co wyłożyli w memoriale z 24 XII 1869. W wyniku wielkiej kampanii politycznej oraz dyskusji w Izbie Panów stanowisko mniejszości zostało odrzucone i 15 I 1870 P. wraz z kolegami otrzymał dymisję. Wyjechał do swych dóbr w zaborze rosyjskim. Tymczasem centralistyczno-liberalny rząd L. Hasnera natrafił na zdecydowaną opozycję autonomistów i 30 III t. r. Koło Polskie opuściło Radę Państwa. Przejście Polaków do opozycji utorowało drogę P-emu: 4 IV 1870 cesarz powierzył mu utworzenie nowego rządu, a 11 IV mianował premierem austriackim (zaś dzień wcześniej – tajnym radcą).
P. jako premier stanął przed trudnym zadaniem: nie udało mu się utworzyć koalicyjnego gabinetu wobec odmowy deputowanych z lewicy. W efekcie powstał gabinet administracyjny, o przejściowym charakterze, w którym najpoważniejszą rolę odgrywał Taaffe jako minister spraw wewnętrznych i obrony krajowej. Sam P. zatrzymał tekę ministra rolnictwa (do 6 V), a po kilku miesiącach objął tekę ministra obrony krajowej (28 VI – 23 XI 1870). Program polityczny P-ego jako premiera skierowany był przede wszystkim na rozładowanie wewnętrznych konfliktów przez zawarcie ugody z Czechami i Polakami, co oznaczało zwrot ku federalizmowi, ale w ramach konstytucji grudniowej 1867 r. Głównym argumentem P-ego było, że trwające konflikty narodowościowe doprowadzić muszą do rozbicia monarchii. Toteż nazywano jego rząd «Ausgleichministerium», ale jednocześnie zarzucano P-emu, że nie przedstawił jasnego programu celów i środków ich osiągnięcia. Liberalna lewica niemiecka atakowała federacyjne eksperymenty nowego premiera, nie dowierzając, że będzie stał na gruncie konstytucji grudniowej. Na federalistach niekorzystne wrażenie wywarł dyplomatyczny okólnik F. Beusta z 28 IV 1870, ujawniający, że premier i jego rząd są pod «opieką» kanclerza i austro-węgierskiego ministra spraw zagranicznych. W «Bürgerministerium» P. przeciwstawiał się antykościelnej polityce większości gabinetu i jako premier nie podpisał anulowania konkordatu, pozostawiając kontrasygnatę cesarskiego rozporządzenia Beustowi i odpowiednim ministrom. Już po miesiącu okazało się, że P. nie jest w stanie doprowadzić do ugody z Czechami, którzy od marca 1862 bojkotowali Radę Państwa, a od połowy 1868 r. także sejm krajowy w Pradze. Wstępne rozmowy z przedstawicielami arystokracji czesko-morawskiej: H. Clam-Marinicem, R. Belcredim, L. Thunem i J. Lobkowitzem, przeprowadził P. w końcu kwietnia. Dn. 27 IV byli u P-ego także L. Rieger i K. Sladkovský – przedstawiciele czeskiego stronnictwa narodowego. Aby przygotować grunt pod rokowania, P. ogłosił 22 IV 1870 amnestię w Czechach, a 8 V odwołał znienawidzonego namiestnika Czech A. Kollera i mianował na jego miejsce 14 V A. Mensdorfa-Dietrichsteina. Sądził, że skłoni to Czechów do zgody na powrót do Sejmu Krajowego i obesłania Rady Państwa. Decydujące rozmowy toczyły się w Pradze w dn. 16–18 V 1870. P-emu towarzyszyli w nich Franciszek Smolka oraz Aleksander Petrino; powołanie tego ostatniego do rządu okazało się błędem taktycznym premiera. Obietnice P-ego koncesji językowych i administracyjnych oraz ewentualnego rozszerzenia kompetencji sejmu Czesi uznali za niewystarczające. Wyobrażali sobie, że bojkot Rady Państwa i rychły upadek P-ego stworzą im lepszą koniunkturę wewnętrzną. Tymczasem zerwanie rokowań z Czechami wzmocniło niemieckich liberałów, którzy wzmogli ataki na P-ego. Dn. 22 V 1870 P. rozwiązał Radę Państwa i sejmy krajowe (z wyjątkiem czeskiego), licząc, że nowe wybory dadzą korzystniejszy dla autonomistów skład parlamentu. Pozycję P-ego dodatkowo osłabiły nie najlepsze stosunki z Beustem i premierem węgierskim G. Andrassym. W stosunku do Galicji nominacja P-ego była manewrem trafnym: Polacy zaniechali opozycji, licząc, że premier poprowadzi Austrię w kierunku federacyjnym. W dniach 20–29 V P. pertraktował w Wiedniu z czołowymi politykami galicyjskimi, m. in. z Adamem Potockim, Florianem Ziemiałkowskim, Mikołajem Zyblikiewiczem, Leonem Sapiehą, Julianem Ławrowskim, F. Smolką, Agenorem Gołuchowskim, K. Grocholskim, Henrykiem i Ludwikiem Wodzickimi. W zamian za poparcie rządu przez Koło Polskie zapowiedział im spełnienie znacznej części żądań rezolucji z 1868 r., w tym mianowania polskiego namiestnika i zwiększenia jego uprawnień, powołanie ministra dla Galicji, rozszerzenie kompetencji sejmu galicyjskiego i częściowe wydzielenie budżetu krajowego. Politycy galicyjscy nie rezygnowali jednak z postulatu utworzenia rządu krajowego odpowiedzialnego przed sejmem, a więc «wyodrębnienia» Galicji. P., zgodnie ze stanowiskiem rady ministrów, żądanie to musiał odrzucić. Załamało to rokowania i ostudziło znacznie nadzieje wiązane z rządem P-ego. Początkowo sądzono, że nominacja P-ego będzie korzystna także dla sprawy polskiej, na co liczył zwłaszcza Hotel Lambert; jednak już w maju 1870 Julian Klaczko trafnie pisał, że premier «czas traci, niczego nie obmyśla, niczemu nie zaradza i straszne nam wszystkim gotuje fiasco».
P., stosunkowo słabo zorientowany w polityce międzynarodowej, po wybuchu wojny francusko-niemieckiej 1870 r. zrezygnował z koncepcji sojuszu Austrii z Francją przeciw Prusom i Rosji oraz idei odbudowy Polski pod egidą Austro-Węgier. W lecie 1870, przeciwstawiając się arcyksięciu Albrechtowi, Beustowi i ministrowi wojny K. Khunowi, wypowiadał się na radzie wspólnej za neutralnością (18 i 24 VII oraz 22 VIII) i popierał Andrassyego, jakkolwiek uczuciowo stał po stronie Francji. P. obawiał się, że wojna rozbudzi elementy rewolucyjne w monarchii, a zwycięstwa francuskie spowodują wybuch powstania na ziemiach polskich. Aby temu przeciwdziałać, sprzeciwiał się fortyfikacji Jarosławia. Jednocześnie zwracał członkom rady uwagę na rosyjskie niebezpieczeństwo zagrażające Galicji. Od końca lipca 1870 stopniowo przechodził na stronę zwolenników współpracy, a nawet przymierza Austrii z Rosją przeciw Prusom. Był wówczas przekonany, że sprawa polska nie ma charakteru międzynarodowego. Licząc, że sytuacja międzynarodowa skłoni Czechów do zaniechania opozycji, P. rozwiązał 22 VII 1870 sejm czeski. Politycy czescy raz jeszcze zażądali, by cesarz uznał historyczne prawa Korony św. Wacława. P. mógł tylko zapowiedzieć rewizję dotychczasowego stosunku Czech do reszty państwa, co nie mogło zadowolić czeskiej opozycji, a jednocześnie wzmogło ataki ugrupowań liberalnych. Dn. 20 IX 1870 przeciw ugodzie z Czechami wypowiedziała się Izba Panów. W listopadzie w obu Izbach parlamentu przypuszczono frontalny atak na politykę wewnętrzną gabinetu P-ego, taktycznie oszczędzając osobę premiera jako człowieka zaufania cesarza. P. bronił się dwukrotnie: 16 XI w Izbie Panów i 19 XI w Izbie Niższej, wyjaśniając założenia swej polityki i przyznając, że niepowodzenie pertraktacji z Czechami uważa za swą polityczną klęskę. Obie Izby uchwaliły adresy do cesarza, będące wotum nieufności w stosunku do rządu P-ego. Dn. 24 XI P. wraz z gabinetem podał się do dymisji, której cesarz z uwagi na trwającą sesję wspólnych Delegacji nie przyjął, polecając dalsze kierowanie pracami rządu. Trwało to do 4 II 1871, kiedy cesarz udzielił P-emu dymisji i powołał federalistyczny rząd K. Hohenwarta. Politycy galicyjscy nie kryli swego rozczarowania do P-ego. Szczególnie ostro oceniał go M. Zyblikiewicz: «nie przysłużył się w niczym naszemu krajowi». Klęskę polityczną w pewnym stopniu zrekompensowało pomyślne zakończenie w r. 1873 starań o przekształcenie Tow. Naukowego Krakowskiego w Akademię Umiejętności (AU). P. został zastępcą protektora AU arcyksięcia Karola Ludwika.
Po dymisji P. odsunął się od wielkiej polityki. Jako członek Izby Panów został 24 IV 1874 wiceprzewodniczącym Delegacji w Budapeszcie. Po ustąpieniu L. Sapiehy został mianowany 19 III 1875 marszałkiem krajowym. Po śmierci A. Gołuchowskiego cesarz (z inicjatywy F. Ziemiałkowskiego) mianował P-ego 24 XI 1875 namiestnikiem Galicji. Wg powszechnej opinii oba urzędy P. przyjął na usilne nalegania cesarza. Nominację na namiestnika powitano w Galicji bez entuzjazmu; w kołach politycznych wiedziano, że P. nie ma przygotowania administracyjnego i brak mu energii. Uważano go też za słabego polityka. «Nominacja ta – pisał Stanisław Koźmian – nikogo zbytecznie nie cieszy, ale też nikogo nie jątrzy». Rychło właśnie stańczycy, a zwłaszcza Koźmian, uzyskali duży wpływ na P-ego. Z rezerwą odnosiły się doń koła liberalno-demokratyczne, istniał bardzo silny antagonizm między P-m a Sapiehami. Nominacją zaniepokojony był także Bismarck, uważający ją za dowód politycznego wzmocnienia Polaków. W istocie P. miał dobre stosunki z Petersburgiem, gdzie poprzednio spokojnie przyjęto jego premierostwo. Wiedeń uwzględniał postawę Rosji, a poprzez nominację P-ego dążył do umocnienia ugodowych sił politycznych w Galicji. Sam P. godził się na urząd, gdyż pozycja na dworze i osobiste zaufanie cesarza dawały mu znaczną niezależność wobec centralistycznego gabinetu Auersperga-Lassera oraz gwarantowały, że status quo swobód autonomicznych nie zostanie naruszone. Publicznie zapowiadał, że będzie kontynuatorem polityki wytkniętej przez A. Gołuchowskiego. Majątek i pozycja społeczna czyniły go też niezależnym wobec galicyjskich stronnictw politycznych.
W okresie kryzysu wschodniego w l. 1876–8 P. czuwał nad spokojem w Galicji: rozciągnął nadzór policyjny m. in. nad Adamem Sapiehą i Agatonem Gillerem, który w maju 1878 został jego decyzją wydalony z Galicji. W r. 1877 oskarżył o zdradę stanu autorów programu wyborczego, zawierającego tezy o potrzebie działania na rzecz niepodległości Polski. Dn. 30 VIII 1877 na polecenie Wiednia pospiesznie zamknął sesję sejmu galicyjskiego, nim zdołał on uchwalić adres do cesarza zawierający antyrosyjskie akcenty. W r. 1878 nakazał śledztwo w sprawie obchodów rocznicy Konstytucji 3 maja. W listopadzie 1881 przekreślił projekty budowy pomnika gen. Józefa Bema w Tarnowie. W r. 1883 przeciwdziałał wzrostowi antyrosyjskich nastrojów w Galicji na tle sprawy wschodniej. W r. 1879 mówiono w Wiedniu o możliwości objęcia przez P-ego min. spraw zagranicznych po Andrassym, a nowy premier Taaffe właśnie z P-m jako namiestnikiem Galicji omawiał politykę wewnętrzną u progu swych rządów. Poważnym sukcesem P-ego była wizyta Franciszka Józefa w Galicji w r. 1880. Ciesząc się zaufaniem cesarza, wpłynął w r. 1877 na obsadzenie L. Wodzickiego na stanowisku marszałka krajowego.
Z czasem P. stał się niejako oficjalnym reprezentantem prawicy galicyjskiej. Konserwatyści wschodniogalicyjscy krytykowali go za ustępliwość wobec Ukraińców; w istocie P. sprzyjał stronnictwu staroruskiemu jako bardziej konserwatywnemu. Był zwolennikiem ugody polsko-ukraińskiej, energicznie natomiast zwalczał wpływy panslawistyczne. W r. 1882 w związku z tzw. sprawą Hniliczek (przejście jednej z unickich parafii na prawosławie) podjął represję wobec moskalofilów oskarżanych o zamiar oderwania Galicji od Austrii. Popierał zmartwychwstańców, zwalczał agitację Stanisława Stojałowskiego. Z namiestnictwa kilkakrotnie chciał ustąpić, cesarz przyjął jego dymisję dopiero 10 VIII 1883 z uwagi na pogarszający się stan zdrowia. Zasiadał nadal w Sejmie i był prezesem Centralnego Komitetu Wyborczego we Lwowie, a z Łańcuta płynęły poważne sumy na agitację wyborczą. W r. 1883 był ostro atakowany przez Ukraińców za forytowanie polskich komitetów wyborczych.
P. należał do licznych towarzystw i organizacji: w r. 1867 był prezesem Galicyjskiego Banku Hipotecznego, w l. 1872–5 prezesem Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie, a jako namiestnik także prezydentem Krajowej Dyrekcji Skarbu i Dyrekcji Dóbr Państwowych w Galicji. Był członkiem Tow. Tatrzańskiego, Tow. Rybackiego w Krakowie (1887), Galicyjskiego Tow. Leśnego (1884), protektorem Kasy Oszczędności w Rzeszowie i Lwowskiego Tow. Ogrodniczo-Sadowniczego, członkiem «Skały» (1886). Miał obywatelstwo honorowe Brodów, Podhajec i Tarnowa. Dzięki zaufaniu cesarza odgrywał P. długi czas rolę polityczną w Austrii i Galicji mimo braku jasnego programu, a zwłaszcza umiejętności prowadzenia gry politycznej. Powszechnie podkreślano miękkość jego charakteru oraz brak wiary w powodzenie podejmowanych działań. «Szanowali go nawet nieprzyjaciele, nie liczyli się z nim nawet stronnicy» (S. Kieniewicz). Posiadał dużą kulturę osobistą i cieszył się opinią człowieka o nieposzlakowanym honorze. Po ciężkiej chorobie (ospa) P. spędzał corocznie zimę na Riwierze francuskiej. Wracając z Cannes, zmarł na serce 18 V 1889 w Paryżu, pochowany został 5 VI w Łańcucie w grobach rodzinych. Był odznaczony Orderem Żelaznej Korony I kl. (15 V 1869), Orderem Złotego Runa (15 VIII 1869), Wielkiego Krzyża Orderu Św. Stefana (1883), Orderem Karola III.
W małżeństwie z Marią Sanguszkówną (31 III 1830–17 X 1903) miał P. czworo dzieci: Romana (1851–1915), Julię (ur. 1853), żonę Władysława Branickiego (zob.), Klementynę (ur. 1856), która romansowała z arcyksięciem Rudolfem, a następnie została żoną Jana Tyszkiewicza, oraz Józefa (zob.).
Portret pędzla Jana Matejki z r. 1879 (olej.) w Muz. Narod. w Kr. (reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1911 s. 330); – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1, 2, 3 vol 2; W. Enc. Powsz. (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Oesterr. Biogr. Lexikon, Lf. 38; Słown. Pracowników Książki Pol.; Wurzbach, Biogr. Lexikon, XXIII; Borkowski, Almanach, II 732–3, 740–1; tenże, Polacy dygnitarzami austriackimi, Lw. 1890 s. 16; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 219; Żychliński, XII 346–52, XIV 41–4; [Chłędowski K.] Kruk K., Album fotograficzne, Kr. 1871 s. 61–5; Nitkiewicz M., Dział rolnictwa Biblioteki Zamkowej. Katalog, Łańcut 1981 s. 16; taż, Katalog czasopism Biblioteki Zamkowej w Łańcucie, Łańcut 1977 s. 26–7; – d’Abancourt F. K., Era konstytucyjna austro-węgierskiej monarchii od 1848 do 1881 r., Kr. 1881 s. 113, 116, 117, 121, 146–54, 161, 162, 227, 228; Bartoszewicz K., Dzieje Galicji, jej stan przed wojną i wyodrębnienie, W. 1917 s. 162, 163, 171, 172; tenże, Polityka galicyjska. O „Próbach rozstroju” prof. S. Tarnowskiego, Kr. 1889 s. 11, 20, 21; Bibl V., Der Zerfall Österreichs, Wien 1924 II 341–2; [Chłędowski K.] Ignotus, Rezolucja galicyjska, „Ateneum” R. 6: 1881 t. 2 s. 300–1; Czedik A., Zur Geschichte der k.k. österreichischen Ministerien 1861–1916, Teschen–Wien–Leipzig 1917 I 137–78; Dębicki L., Alfred hr. Potocki, Kr. 1889; tenże, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1905–7 I 235, 387–92, III 320–46 (s. 321 fot.); Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846–1906, Kr. 1907 I 85, 100, 113, 116, 165, 187; Grzybowski K., Historia państwa i prawa Polski, W. 1982 IV; Homola-Dzikowska I., Mikołaj Zyblikiewicz (1823–1887), Wr. 1964; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie 1873–1918, Wr. 1958; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenże, Galicja w latach 1846–1848, w: W stulecie Wiosny Ludów. Wiosna Ludów na ziemiach polskich, W. 1948 s. 280; Kolmer G., Parlament und Verfassung in Österreich, Wien 1902–7 I–IV; Kosch W., Biographisches Staatshandbuch, München 1963; Lechicki Cz., Krakowski „Kraj” (1869–1874), Wr. 1965; Lipnicki E., Hr. Alfred Potocki jako prezes gabinetu austriackiego, „Bibl. Warsz.” 1889 t. 3 s. 1–39; Lippoman J. A., Pamiętnik Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego za czas od r. 1845 do r. 1895, Kr. 1898 s. 41, 80, 137, 146; Lisicki H., Antoni Zygmunt Helcel. 1808–1870, Lw. 1882 I 385, 388; Łopuszański T., Pamiętnik Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego 1845–1894, Lw. 1895 s. 106, 116; Łoziński B., Agenor hrabia Gołuchowski w pierwszym okresie rządów swoich (1846–1859), Lw. 1901; Modelski T. E., U kolebki Polskiej Akademii Umiejętności, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 19: 1973 (fot.); Mrówczyński J., Ks. Walerian Kalinka, P. 1972; Pannenkowa I., Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim, Lw. 1918 s. 138, 158, 191–5, 201; Pruski W., Dzieje wyścigów i hodowli koni pełnej krwi w Polsce, W. 1970 s. 35, 109, 111, 112; Romanowski L., Rodowód Potockich…, W. 1882; Rychlikowa J., Szkice o gospodarce panów na Łańcucie, Łańcut 1971 (fot.); Szelągowski A., Gołuchowski – namiestnik i ugoda austro-polska, w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, Lw. 1925 II 547–9; Tarnowski S., Studia polityczne, Kr. 1895 II 34, 35, 39; WereszyckI H., Austria a powstanie styczniowe, Lw. 1930 s. 290–1; tenże, Bismarck o nominacji Alfreda Potockiego na namiestnika Galicji w r. 1875, „Studia Hist.” R. 11: 1968 z. 1 s. 3–12; tenże, Rola Polaków w monarchii habsburskiej, „Mpol. Studia Hist.” R. 9: 1966 z. 3/4 s. 45; tenże, Sojusz trzech cesarzy. Geneza 1866–1872, W. 1965; tenże, Walka o pokój europejski 1872–1878, W. 1971; Wertheimer E., Graf Julius Andrassy. Sein Leben und seine Zeit, Stuttgart 1910–13 I–III; Wyka K., Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849–1869, Wr. 1951; Zdrada J., Wybory do galicyjskiego Sejmu Krajowego w 1867 r., „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 9: 1963; tenże, Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Beust F. F., Aus drei Viertel-Jahrhunderten. Erinnerungen und Aufzeichnungen, Stuttgart 1887 II; Bobrowski T., Pamiętniki mojego życia, W. 1979; Bogdanowicz M. Rosco, Wspomnienia, Kr. 1959; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957; Dębicki L., Tarnowski S., Artur hr. Potocki. Wspomnienia pośmiertne, Kr. 1890 s. 33; Dzieduszycki W., Listy ze wsi, Lw. 1889 I 221–31; Galicja w powstaniu styczniowym Wr. 1980; Giller A., O serwiliźmie i serwilistach, Bruksela 1879 s. 35, 36, 83; tenże, Polacy na Wystawie Powszechnej w Wiedniu 1873 r., Lw. 1873 I 30, 60, 61, 67, II 87, 196; Hahn S., Reichsrath-Almanach für die Session 1867, 1873–1874, 1879–1880, 1885–1886, Prag 1867–85; Halban-Blumenstock H., Graf Alfred Potocki, Wien 1889; Koźmian S., Pisma polityczne, Kr. 1903 s. 88, 91, 95–8, 105–9 158–60, 495, 499, 501, 535, 536, 550; tenże, Podróże i polityka, Kr. 1905 s. 85; Krasiński Z., Listy do Adama Potockiego, W. 1922 s. 6, 16, 29, 37, 45, 76; tenże, Listy do Adama Sołtana, W. 1970; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, W. 1965; Materiały do powstania Akademii Umiejętności w Krakowie w roku 1873, Wr. 1958; Mieroszewscy S. i S., Wspomnienia lat ubiegłych, Kr. 1964; Plener E., Erinnerungen, Stuttgart 1911 I; Popiel P., Pamiętniki (1807–1892), Kr. 1927; tenże, Pisma, Kr. 1893 I 224; [Potocki A.], Master of Lancut. The Memoirs of Count Alfred Potocki, London 1959; Schäffle A., Aus meinem Leben, Berlin 1905 I; Smolka F., Dziennik… 1848–1849 w listach do żony, W. 1913; Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego galicyjskiego, 1865–88; Stenograficzne sprawozdanie z obrad ankiety zbożowej, Lw. 1879; Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des österreichischen Reichsrathes Wien 1869–1871; Szajnocha K., Korespondencja, Wr. 1959; Szematyzmy Król. Galicji, 1868–89; Tarnowski S., Alfred Potocki (Wspomnienie pośmiertne), Kr. 1889; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 cz. 1 s. 36, 37, 43–5, 50; – „Czas” 1848 nr 41, 1870 nr 78–9, 265–7, 1889 nr 116–20, 128–33; „Gaz. Lwow.” 1889 nr 115–21, 124–33; „Gaz. Narod.” 1889 nr 116–22, 128–30; „Nowa Reforma” 1889 nr 125, 128, 129, 130; „Przegl. Pol.” 1870 t. 16 s. 305–11, 496–508, t. 17 s. 155–6, t. 18 s. 190–1, 1871 t. 19 s. 484–8, 1875 t. 37 s. 484–5, t. 38 s. 473–5, 1889 t. 92 s. 652–3; „Tyg. Illustr.” 1883 nr 37 s. 163–4, 1889 nr 334 s. 331–2 (portret); – Arch. Państw. w Kr.: Zespół Potockich z Krzeszowic, sygn. 363, 369, 378, 442, 446, 514, 515; B. Jag.: rkp. 6541, 7812, 7888, 7891, 8700; B. Muz. w Łańcucie: Monografie rodowe Potockich; B. Narod.: rkp. 2755, 7028; B. Ossol.: rkp. 7921, 11759, 12667, 13486, 13658, 14399; B. PAN w Kr.: rkp. 2020, 3170, 4079, 6416, 6624 (fot.), 7143.
Jerzy Zdrada